Archeologiedagen 2019

Archeologiedagen: fossielen uit onze kleiputten

vrijdag 14 juni 2019

De erfgoedcel ontving een schenking van fossielen van Hubert De Keyzer (vissen, krabben, slakken...) gevonden in de kleiputten van Ramsel. De verzameling is interessant omdat het ons een beeld geeft van het ontstaan van het landschap in de streek.


Naar aanleiding van deze schenking gaf professor Noël Vandenberghe van de KU Leuven, afdeling geologie, een lezing over de geologische achtergrond van de exploitatie van klei, zandsteen en moerasijzererts in onze regio.
Een verhaal van 35 miljoen jaar geschiedenis!
Na de lezing was er de gelegenheid om enkele fossielen uit de verzameling 'De Keyzer' te bekijken. 




De erfgoedcel i.s.m. de cultuurdienst mochten maar liefst 62 personen ontvangen op deze lezing. Een echt succes!




Voordracht door Noël Vandenberghe - Samenvatting


De geologische achtergrond van de exploitatie van klei, zandsteen en moerasijzererts in de overgangsstraak van de Antwerpse Zuiderkempen en Noord-Hageland.


Een verhaal van 35 miljoen jaar geschiedenis!


De zacht glooiende heuvels van Ramsel en Herselt zijn zowat de noordelijke uitlopers van de meer uitgesproken heuvels in het Hageland. De ondergrond van dat heuvellandschap bestaat uit Diest Zand met zijn typische roestbruine ijzerbanken. Vele gebouwen in de omgeving zijn opgetrokken uit de bruine ijzerzandstenen. Het zand is zo ijzerrijk dat het ten zuiden van Aarschot ooit werd ontgonnen voor ijzerwinning. Onder deze Diest Zand heuvels komt ook de Boomse klei tevoorschijn aan de oppervlakte en er werden tot voor kort stenen uit gebakken in enkele kleine ontginningen te Herselt, Ramsel en Moorsem. Minder bekend is de nog vroegere exploitatie van moerasijzererts in het lager gelegen gebied van de streek.


De vorming van dergelijke grondstoffen heeft uiteraard te maken met de geologische opbouw van de streek. We vatten het verhaal ervan aan zo een 35 miljoen jaar geleden wanneer een einde kwam aan de grtote opheffing van grote delen van West Europa als gevolg van de vorming van de Pyreneeën. De opstapeling van grote gebergte dekbladen die de Alpen aan het vormen waren, in die tijd drukten onze streken voldoende naar beneden om er de Noordzee te laten binnendringen. De Boomse klei sedimentdeeltjes zijn in hoofdzaak afkomstig van de afbraak van Scandinavië ver in het noorden en enkel de fijnste partikels bereikten onze streken.

Onderweg kregen ze ook nog het gezelschap van plantenrestjes die langs de kusten werden afgebroken. Tijdens de afzetting waren ook perioden waarin plankton zich zo sterk kon ontwikkelen dat er mergellagen gevormd werden die vandaag naar de zo karakteristieke septaria lagen zijn omgevormd. De lagenopbouw van de Boom klei zelf getuigt van permanente zeespiegel veranderingen die ontstonden ten gevolge van de afwisseling van koude en warme klimaten. Deze tijd was immers het begin van de groei van grote ijskappen op Antartica wat meteen het begin inluidde van enkele tientallen miljoenenlange ijstijdvak waarin wij nu leven.


Tegen het einde van de Rupelian tijd, internationaal zo genaamd naar de afzetting van de Boom klei langs de Rupel rivier, werd het gebied ten zuiden en ten westen van de Kempen terug opgeheven en zelfs en groot deel van de afgezette klei werd terug weg geërodeerd. Het duurde een hele tijd, een kleine tien miljoen jaar, vooraleer de zee nog eens terug tot in het huidige gebied kon doordringen. Nu werd echter geen klei maar een groen zand achtergelaten genaamd naar Antwerpen waar deze zanden overal onder het oppervlak voorkomen. De groene kleur werd veroorzaakt door zandkorrels met speciale eigenschappen, waarvan het zeer hoge ijzergehalte er ééntje is; ze dragen de naam van glauconiet korrels. Lang duurde deze episode niet en duurde bijna nog eens tien miljoen jaar voor de zee terug tot in de streek kon doordringen. Ze zou het Diest Zand in de streek afzetten.


Vooraleer echter dat zand werd afgezet ontstonden in het landschap valleien die toen ze door de zee terug permanent onder water werden gezet nog uitdiepten en verbreedten. Op die manier ontstonden diep geulen aan de basis van de Diest Zanden die geologen in de begindagen aardig op het verkeerde been hebben gezet; observaties in de groeve te Ramsel die het contact liet zien tussen dit Diest Zand en de Boom klei speelde daarin een belangrijke rol.

Het Diest Zand bestaat ook uit een grote hoeveelheid aan glauconiet korrels. De rijkdom aan ijzer in deze korrels zorgt voor een rijkdom aan ijzer in het grondwater; zolang het ijzer niet in contact komt met  de zuurstof van de lucht zal daarin in oplossing blijven maar zodra dat wel gebeurt zal het ijzer neerslaan als een roestbruine gel en bij uitdroging daarvan de zanden aaneenkitten tot ijzerzandstenen. Bij het terugtrekken van de Diest-zee zo een 5 á 6 miljoen jaar geleden liet de zee grootschalige structuren na die nadat ze door ijzer aaneen waren gekit meer weerstand konden bieden aan de erosie dan de sedimenten die tussenin de banken waren afgezet. Op deze manier zou het typische heuvellandschap van het Hageland zich kunnen ontwikkelen.


Sinds het terugtrekken van de Diest-zee uit het gebied is de landschapsvorming gestart die uiteindelijk uitmondde in de topografie die we vandaag kennen. Dit is gebeurd in de context van een samenspel van verschillende factoren; verticale bewegingen van de aarde, dalende globale zeespiegel, en vooral de afwisseling van ijstijden en tussenijstijden die elk hun eigen mechanismen hebben om rivieren hun werk te laten doen. Een belangrijke gebeurtenis is zeker zo ongeveer 450 000 jaren geleden geweest toen in het Schelde-rivier-systeem een westwaartse afvoerweg naar zee ontstond waarbij een vallei werd uitgeschuurd bekend onder de naam Vlaamse Vallei. Heuvels zoals de Baalse berg, de Beerzel en Heist-op-de-berg heuvels zijn resten van het oorspronkelijke reliëf die bij de opruiming van de lagen eromheen door de erosie uitgespaard werden. Wanneer in dit reliëf het ijzerrijke water uit de heuvels met Diest Zand uitlekt in de valleien zal het daar oxideren en neerslaan en op die manier  moerasijzerertsen vormen.



unsplash